Vocabulaire van een regeneratief voedselsysteem

Het idee van een regeneratief voedselsysteem bestaat al een tijdje. Het idee erachter is simpel gezegd werken in harmonie met de natuur in plaats van er tegenin te gaan. Het is begrijpen hoe in de natuur alles onderling verbonden en afhankelijk van elkaar is. En hoe onze eigen gezondheid daar ook onderdeel van is.
Waar ‘sustainable’ of duurzaam betekent het in stand houden, gaat een regeneratieve benadering een stap verder en wil het naar een systeem groeien dat voortdurend een netto positieve impact heeft. In een regeneratief voedselsysteem hebben we de intentie om het milieu en de ecosystemen die door de industriële landbouw zijn vernietigd of verwoest, actief te regenereren. Uiteindelijk moeten deze systemen zichzelf kunnen blijven regenereren waardoor opeenvolgende generaties hiervan gebruik van kunnen blijven maken en kunnen floreren.
Er is niet één weg of een vast recept om een voedselsysteem regeneratief te maken. Met deze steeds groeiende vocabulaire proberen we zicht te krijgen op wat een voedselsysteem regeneratief maakt.

Agroforestry – Boslandbouw  

De term boslandbouw – ofwel ‘agroforestry in het Engels- wordt gebruikt om een vorm van landgebruik te beschrijven waarbij bomen of struiken worden gecombineerd met (akkerbouw)gewassen en/of vee in een gebied met ecologische en economische synergie als resultaat.(1) Kenmerkend zijn de doelbewuste toegepaste interacties tussen bomen, (akkerbouw)gewassen of vee. De natuurlijke diversiteit van de hulpbronnen en hun dynamische systemen worden in stand gehouden om de sociale, economische en ecologische voordelen voor grondgebruikers op alle niveaus te vergroten.

Biodiversiteit

Nog geen 70 jaar geleden bestonden er honderden variëteiten kool, aardappelen, bloemkool en andere planten die rijk zijn aan voedingsstoffen. Tegenwoordig worden onze groenten geselecteerd op uiterlijk en houdbaarheid en blijven er nog maar weinig rassen over: 94% van alle soorten groentezaden is in de vorige eeuw verloren gegaan, waaronder 99% van de eetbare asperges, 90% van de paprika’s, 96% van de maïsrassen, 98% van de selderijrassen, 94% van de uien, 94% van de radijzen, 91% van de meloenen. Biodiversiteit is bepalend voor de gezondheid van een ecosysteem. Hoe groter de variatie van leven, zoals flora en fauna in een ecosysteem, hoe groter de capaciteit van dat ecosysteem om schokken te weerstaan en leven te ondersteunen. Dat is vooral belangrijk nu met klimaatverandering. (2, 3)

Blue Zone Dieet

We zijn gefascineerd door Blue Zones. Dit zijn 5 regio’s in de wereld waar een aanzienlijk groter deel van de mensen veel langer dan gemiddeld leeft. Hoewel dit gemakkelijk een ‘false positive’ kan zijn, hebben mensen in deze Blue Zones gemeenschappelijke levenskenmerken die inderdaad kunnen bijdragen aan hun lange levensduur, zoals sterke gemeenschappen, sterke sociale netwerken en de gewoonte van regelmatige, niet-intensieve lichaamsbeweging.(4) 
We zijn specifiek geïnteresseerd in hun eetgewoontes. Ze consumeren een indrukwekkende verscheidenheid aan fruit en groenten met name als die in het seizoen zijn: vooral spinazie, boerenkool, bieten- en raapstelen, snijbiet en andere groene bladgroenten. Deze zijn grotendeels vrij van pesticiden en biologisch geteeld. Ze combineren deze met volkoren granen en peulvruchten, en ze eten heel weinig vlees. We kunnen niet zeggen dat olijfolie de enige gezonde plantaardige olie is, maar het is wel de olie die het meest wordt gebruikt in de Blue Zones.

Bodemgezondheid

Waar zouden we zijn zonder een gezonde bodem? De bodem is een levende natuurlijke hulpbron en voorziet in leven: het betekent een gezonde aarde, gezond voedsel, een gezonde leefomgeving en zo veel meer. Er is steeds meer aandacht voor, want het is niet zo best gesteld met de bodem.
Om de bodem te regenereren maken steeds meer boeren gebruik van bodembedekkers (‘cover crops’) en vruchtwisselingen of gewasrotatie en vermijden ze grondbewerking (‘no-till’). Zo wordt meer koolstof in de bodem opgeslagen, verbetert de infiltratie van water, blijft er meer organische materie in de bodem en verbetert de microbiële activiteit. Dat heeft een positief effect op de habitat van wilde dieren en plantbestuivers – en levert een betere gewasopbrengst op.

Carbon farming

Landbouw is een van de belangrijkste veroorzakers van de wereldwijde CO2 uitstoot. Het is tegelijkertijd de enige sector die het potentieel heeft om zichzelf te transformeren: Nu nog een netto-uitstoter van CO2, maar bij omschakeling naar ‘carbon farming’ kan de landbouw klimaatneutraal of zelfs klimaatpositief worden door opslag van CO2.
‘Carbon farming’ omvat een breed scala aan landbouwpraktijken die helpen bij het verwijderen van CO2 uit de atmosfeer en het voor een lange tijd opslaan ervan in de bodem, micro-organismen en plantaardig materiaal. Veel van deze praktijken zijn al te vinden in de biologische landbouw, de regeneratieve landbouw, de permacultuur en andere vormen van voedselproductie.  

Circulariteit

In een circulaire economie worden de materiaalkringlopen gesloten met als doel om producten, onderdelen en materialen een zo hoog mogelijke waarde te laten behouden. Het is een economie die ontworpen is als een herstellend en vernieuwend systeem. (7) Bij een circulair voedselsysteem, gaat het dus om het sluiten van voedselketens, waarin afval en reststromen grondstof zijn. Een circulaire voedseleconomie wordt gekenmerkt door (8):

• Optimaal beheer van hulpbronnen (met een efficiënt en duurzaam gebruik van hulpbronnen en mineralen);
• Optimaal gebruik van voedsel (met duurzame voedingspatronen en minimale voedselverspilling);
• Optimaal benutten van reststromen (met hoogwaardige toepassingen van biomassa en afval).

Fair

Ons ideale voedselsysteem zou fair moeten zijn zodat niemand achterblijft en degenen op wie onze voedselsystemen leunen –  vaak kleinschalige boeren – de kans krijgen om een fatsoenlijk bestaan op te bouwen en bestaanszekerheid te verwerven. Dit betekent dat we moeten werken aan het bestrijden van armoede en ervoor moeten zorgen dat onze voedselsystemen banen blijven bieden aan de 1,6 miljard kleine boeren die eerlijk werk nodig hebben. Dat kan door ervoor te zorgen dat de plaatselijke gemeenschappen de controle behouden over de productiemiddelen, zoals de toegang tot land, productiesubsidies en kapitaal, en ook  de controle over hun eigen geestelijke en materiële relaties met hun land en de natuur. 

Flexitariër

Flexitariër is een samentrekking van de woorden flexibel en vegetariër en verwijst naar een minder strikte opvatting van het vegetarisme waarbij een overwegend vegetarisch dieet wordt afgewisseld met (beperkte) vleesconsumptie.  Het is een steeds populairder wordend dieet dat door gebruik van alternatieve eiwitbronnen de CO2 voetafdruk verlaagt en de gezondheid verbetert. 

Gezond

Onze voedselsystemen moeten zorgen voor de gezondheid van iedereen – mensen, dieren, het milieu en de gemeenschap. Dit betekent dat iedereen nu en in de toekomst toegang moet hebben tot veilig, voedzaam, gevarieerd en betaalbaar voedsel. Het betekent ook dat iedereen in het regeneratief voedselsysteem moet worden beschermd tegen productiegerelateerde gevaren en verontreiniging. Ook betekent het de bevordering van het belang van voedsel voor de overdracht van sociale, familiale en culturele waarden.

 

Green deal

De Green deal is een actie pakket van de Europese Unie voor toekomstige economische groei (9). Dit pakket bestaat uit drie belangrijke speerpunten.

1. In 2050 wil Europa het eerste klimaat neutrale continent zijn door het hebben van een netto-uitstoot van broeikasgassen van 0.
2. Het streven naar economische groei zonder het uitputten van grondstoffen.
3. Geen mens of regio kan aan zijn lot worden overgelaten. Door het maken van regels binnen de verschillende sectoren probeert de Europese Unie deze afspraken na te komen, groene banen te creëren in verschillende sectoren en een betere kwaliteit van leven te verwezenlijken voor haar inwoners.

Bron: European Commission (2019). The Green New Deal. 

Holisme

Holisme binnen de landbouw gaat uit van het idee dat de natuur meer is dan een som van alle lossen planten en dieren bij elkaar, maar ook een verwoven geheel is. Alles heeft een samenhang binnen een (eco)systeem. Bij holistische landbouw worden de natuurlijke omstandigheden als uitgangspunt gebruikt en gaat het erom dat er zo min mogelijk menselijke aanpassingen worden gedaan. De natuur wordt dus iets meer losgelaten om te groeien en te bestaan zoals zij van uit nature zou doen, je ziet hier dan ook geen velden met slechts één gewas, maar een natuurlijke verdeling van gewassen die elkaar ondersteunen bij het groeien.

Inclusief

Voedselsystemen die inclusief zijn betrekken iedereen die voedsel produceert, verwerkt en consumeert of het nu plattelands- of stedelijke gebieden zijn, arme of rijke landen. Op deze manier worden de belangen en belanghebbende organisaties op een transparante en authentieke manier betrokken en krijgen ze een stem. Dit betekent ook democratische besluitvorming en volledige participatie van voedselproducenten en bevolkingsgroepen die het zwaarst door honger en ondervoeding worden getroffen.

Kleinschalige boeren – ‘small holder farmer’

Een kleinschalige boer – of ‘small holder farmer’ in het Engels- is een persoon die op een klein stuk land gewassen verbouwt en/of vee houdt en soms ook gewassen verbouwt voor de verkoop. Kleinschalige boeren (<2 hectare) produceren wereldwijd 28-31% van de totale gewasproductie and 30-34% van de voedselvoorziening op 24% van het bruto landbouwareaal.(6) De integratie van kleinschalige boeren in de waardeketen is van cruciaal belang voor duurzaam landgebruik en voor de bescherming van bossen en biodiversiteit. Kleinschalige boeren zijn de beste hoop die we hebben om een toekomstige bevolking van 9 miljard mensen (en meer) te voeden. Tegelijkertijd kunnen we via kleinschalige boeren potentieel de rijkdom herverdelen, de bestaansmiddelen van de meest gemarginaliseerde bevolkingsgroepen ter wereld veilig stellen en het voortbestaan van tradities en culturele banden van een land in stand houden.

Netwerk

Als we echt een verschil willen maken, moeten we de onderlinge afhankelijkheden binnen het voedselsysteem begrijpen en de complexiteit van het dynamische netwerk erkennen inclusief de interacties tussen de onderdelen van het systeem.
Dat lukt niet als we blijven denken in termen van landen, naties, sectoren en afgebakende vraagstukken. Dat te beperkt om de verbanden te kunnen zien tussen het mondiale en het lokale vraagstukken, tussen macro en  micro, en de verbanden tussen mondiale patronen en gebiedsspecifieke uitdagingen. Dat kan alleen als we onderlinge afhankelijkheid -de gevolgen van dingen die met elkaar in verband staan- kunnen waarnemen, begrijpen en interpreteren. 

Permacultuur 

Het concept van permacultuur is halverwege de jaren zeventig ontwikkeld door twee Australiërs, Bill Mollison en David Holmgren, en is gebaseerd op de filosofie dat de mens met de natuur moet samenwerken, niet er tegen. Permacultuur is erop gericht energie-intensieve en vervuilende industriële technologieën te verminderen of te vervangen door biologische hulpbronnen te gebruiken en natuurlijke ecosystemen in stand te houden, met name in de landbouw. In dit verband worden ‘habitats’ opgevat als systemen waarin het samenleven van mens, dier en plant met elkaar in evenwicht is, en de systemen dus oneindig functioneren.

Seizoensgebonden

Het geheim van de Italiaanse keuken zit in de plaatselijke en vooral seizoensgebonden ingrediënten. Voor Italianen is seizoensgebonden eten een manier van leven die grenst aan een heilige ritueel. Velen zouden er nooit aan denken om in januari op een tomatenbruschetta te knabbelen of in juli ‘funghi porcini’ te eten. Als je echt wilt proeven van wat Italiaans eten zo fantastisch  maakt, dan eet je wat in het seizoen is.  Zo ervaar je het beste van de Italiaanse keuken.
Als groente en fruit worden geoogst wanneer ze in het seizoen zijn, zijn ze gezonder en lekkerder. En als ze op de juiste bodem en op het juiste moment zijn geoogst bevatten ze  de meeste voedingsstoffen. En als de ingrediënten ook nog eens uit de buurt komen, leggen ze weinig kilometers af en kunnen ze binnen korte tijd in de winkel -en op je bord liggen. Dit voorkomt dat ze voedingsstoffen en smaak verliezen. Het gebruik van seizoensgebonden ingrediënten draagt bij aan een regeneratief voedselsysteem.

Slow Food

Slow Food werd in de jaren tachtig opgericht door Carlo Petrini en een groep activisten met als oorspronkelijk doel het verdedigen van regionale tradities, lekker eten, gastronomisch genot en een traag levenstempo. Slow Food gaat over voedsel dat wordt geproduceerd of bereid volgens de plaatselijke culinaire tradities, meestal met ingrediënten van goede kwaliteit uit de regio.

Systeemdenken

Centraal bij systeemdenken staat het idee dat alles met op een bepaalde manier met elkaar samenhangt. In plaats van het concentreren op afzonderlijke delen wordt geprobeerd zicht te houden op het grotere geheel. Systeemdenken onderscheidt zich daarmee van de traditionele wetenschappelijke analyse waarbij systemen juist worden opgesplitst in afzonderlijke elementen, zoals het kijken naar individuele landen.
Een systeem is levend, verandert en is gericht op voortbestaan en wordt gedreven door de ‘purpose’. Het systeem zal steeds de balans blijven zoeken en zichzelf corrigeren om als systeem te blijven functioneren. Bij systemisch kijken gaat het erom onderlinge relaties te zien en te begrijpen. Een systeem is dus meer dan de optelsom van de verschillende elementen en actoren.
Deze benadering is vooral nuttig in een complexe, dynamische en steeds minder voorspelbare wereld waarin de onderlinge afhankelijkheid toeneemt, waarin problemen, zoals klimaatverandering of het mondiale voedselprobleem niet door een enkele actor kunnen worden opgelost, net zo min als een complex systeem volledig kan worden begrepen vanuit slechts één perspectief.

Van Boer tot Bord – Farm to Fork

Met de implementatie van de Boer tot Bordstrategie (ook wel bekend als ’ farm to fork), wil de EU de overgang naar een duurzaam voedselsysteem versnellen. Het  is onderdeel van de Green Deal, een serie beleidsmaatregelen waarmee de EU als overkoepelend doelstelling klimaatneutraliteit in 2050 nastreeft. “Een duurzaam voedselsysteem moet:

1. een neutraal of positief effect hebben op het milieu,
2. helpen de klimaatveranderingen te  beperken en ons helpen om ons aan de gevolgen aan te aanpassen,
3. het verlies aan biodiversiteit te stoppen,
4. zorgen voor voedselzekerheid, voeding en volksgezondheid en ervoor zorgen dat iedereen toegang heeft tot voldoende, veilig, voedzaam en duurzaam voedsel, en
5. de betaalbaarheid van voedsel in stand houden en tegelijkertijd een billijker economisch rendement behalen, het concurrentievermogen van de toeleveringssector in de EU bevorderen en eerlijke handel ondersteunen”. 

Veerkracht

Door klimaatverandering zullen we steeds vaker  met extreme weersomstandigheden, economische schokken en sociale ontwrichting, te maken krijgen. Hoe kan ons voedselsysteem stabiel en duurzaam zijn zonder bij te dragen tot de toenemende klimaatproblemen? Daar is aanpassing en veerkracht in het systeem voor nodig. Dit kan door meer micro-organismen in de bodem, het herstellen van de bodemkwaliteit, het verhogen van de bodemvruchtbaarheid, het verminderen van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen, het duurzaam gebruik van plaatselijk beschikbare hulpbronnen, en het beschermen van de biodiversiteit in de landbouw. 
En dat gaat ook over veerkrachtige sociale systemen en sociaal kapitaal die waarden, tradities, ervaringen, kennis en landbouwstructuren in stand houden, zodat zij door toekomstige generaties kunnen worden gebruikt.

Voedselverspilling

Volgens de Food and Agricultural Organisation of the United Nations (FAO) gaat jaarlijks ongeveer eenderde van het voedsel dat wereldwijd voor menselijke consumptie wordt geproduceerd – ongeveer 1,3 miljard ton – verloren of wordt verspild. In ontwikkelde landen wordt voedsel vooral verspild in latere stadia van de productieketen: in supermarkten, restaurants en huishoudens. Niet alleen gaat hiermee voedsel verloren ook dat de hulpbronnen als land, water en alle andere middelen die gebruikt zijn om het voedsel te produceren, te verpakken, op te slaan en te vervoeren zijn daarmee verloren gegaan. De sleutel tot het tegengaan van voedselverspilling ligt in het herwaarderen van ons voedsel. We moeten het niet alleen zien als een consumptiegoed. Het hele systeem eromheen is belangrijk en de hulpbronnen die nodig zijn voordat het voedsel op ons bord ligt.

True pricing – De echte prijs van voedsel

Negatieve (bij)effecten van productie of consumptie van voedsel zijn niet vanzelfsprekend berekend in de prijs van een product. Denk aan schade aan de gezondheid, dierenwelzijn of sociale of ecologische omstandigheden. Zo’n negatief (bij-)effect wordt door economen ook wel een externaliteit genoemd. Neem bijvoorbeeld de CO2-uitstoot: Zonder belasting of een maximumnorm zou deze onbeperkt kunnen plaatsvinden, ten nadele van toekomstige generaties die getroffen worden door klimaatverandering.
Bedrijven kunnen ook zelf besluiten om de externaliteiten van hun productie te berekenen – dat wordt ‘true pricing’ genoemd-  en maatregelen te nemen om deze te verminderen of compenseren. Nu gebeurt dat nog vaak op last van de overheid.

 

Bronnen

1. Nair, P.K.R. (1993) An Introduction to Agroforestry. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, The Netherlands.
2. Alessandra Lafranconi, Christopher A. Birt, ‘Du bist was du isst’: challenges in European nutrition policy, European Journal of Public Health, Volume 27, Issue suppl_4, October 2017, Pages 26–31.
3. https://www.plantedcuisine.com/regenerative-food-system
4. https://www.bluezones.com/2020/07/blue-zones-diet-food-secrets-of-the-worlds-longest-lived-people/
5. https://futureoffood.org/wp-content/uploads/2021/01/Principles-and-the-Future-of-Food-2020-03-10.pdf
6. https://www.fao.org/family-farming/detail/en/c/1261471/
7. https://ellenmacarthurfoundation.org/the-circular-economy-a-wealth-of-flows-2nd-edition
8. https://www.pbl.nl/publicaties/voedsel-voor-de-circulaire-economie
9. European Commission. (2019). The Green New Deal. Retrieved from https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/european-green-deal-communication_en.pdf